Diễn đàn Thương mại và Phát triển Liên hợp quốc (UNCTAD) dự báo tăng trưởng kinh tế toàn cầu sẽ trì trệ ở mức 2,7% vào năm 2024 và 2025, đánh dấu mức giảm liên tục so với mức trung bình hàng năm 3% trong giai đoạn 2011-2019 và thấp hơn nhiều so với mức trung bình 4,4% trong những năm trước cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008.
Báo cáo Thương mại và Phát triển năm 2024 của tổ chức cảnh báo rằng mức tăng trưởng “bình thường thấp” mới này là không đủ để giải quyết các mục tiêu phát triển và khí hậu cấp bách hoặc giúp xoa dịu sự bất mãn lan rộng trong bối cảnh cuộc khủng hoảng chi phí sinh hoạt toàn cầu khiến nhiều hộ gia đình rơi vào tình thế dễ bị tổn thương.
Trong khi Nam bán cầu có tốc độ tăng trưởng hàng năm mạnh mẽ là 6,6% trong giai đoạn 2003-2013, con số đó đã giảm xuống còn 4,1% trong thập kỷ qua, khiến các quốc gia khó mở rộng các dịch vụ xã hội, trang trải chi phí chuyển đổi năng lượng tăng cao và quản lý nợ công ngày càng tăng. Không tính Trung Quốc, các nền kinh tế của Nam bán cầu đã tăng trưởng trung bình 2,8% trong thập kỷ qua.
Lãi suất cao ở các nền kinh tế tiên tiến và tiền tệ mất giá ở các nước đang phát triển đang đẩy chi phí nợ nước ngoài lên cao, buộc nhiều chính phủ phải chuyển hướng thu nhập xuất khẩu từ phát triển sang trả nợ.
Sự thay đổi trong cơ cấu thương mại toàn cầu
Một vấn đề quan trọng khác là sự tăng trưởng chậm lại của thương mại so với GDP. Từ năm 1995 đến năm 2007, thương mại tăng trưởng gấp đôi tốc độ GDP toàn cầu, nhưng kể từ cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008, đà tăng trưởng đó đã chững lại. Năm 2023, lần đầu tiên trong lịch sử, thương mại hàng hóa giảm (-1,2%) mặc dù tăng trưởng kinh tế toàn cầu.
Trong khi đó, dịch vụ đang nổi lên như một động lực tăng trưởng tiềm năng, tăng trưởng 5% mỗi năm và hiện chiếm 25% thương mại toàn cầu vào năm 2022.
Mặc dù sự thay đổi này mang lại nhiều hứa hẹn, nhưng nó cũng mang lại rủi ro cho bất bình đẳng toàn cầu. Các nước đang phát triển chiếm chưa đến 30% doanh thu xuất khẩu dịch vụ toàn cầu.
Sân chơi không đồng đều rất rõ ràng trong lĩnh vực dịch vụ sáng tạo, được định giá 1,4 nghìn tỷ đô la vào năm 2022, nơi các nền kinh tế tiên tiến chiếm 80% kim ngạch xuất khẩu. Tầm quan trọng ngày càng tăng của các tài sản vô hình như thương hiệu, phần mềm, dữ liệu và công nghệ được cấp bằng sáng chế trong chuỗi cung ứng toàn cầu làm tăng thêm rủi ro. Vào năm 2023, đầu tư vào tài sản vô hình tăng nhanh gấp ba lần so với tài sản hữu hình, đạt 6,9 nghìn tỷ đô la.
Cần có những cải cách cấp bách để đi đúng hướng
Báo cáo kêu gọi các thay đổi chính sách khẩn cấp để đảo ngược tình trạng bất bình đẳng gia tăng, tiền lương trì trệ và tăng trưởng không có việc làm, đặc biệt là ở các nước đang phát triển. Tăng trưởng do sản xuất truyền thống dẫn đầu không còn đủ nữa, và trong khi lĩnh vực dịch vụ đang phát triển, nó vẫn chưa thể tạo ra đủ việc làm chất lượng.
Các khuyến nghị chính bao gồm:
- Áp dụng cách tiếp cận cân bằng đối với lạm phát.Báo cáo cảnh báo rằng việc thắt chặt tiền tệ kéo dài để kiềm chế lạm phát sau đại dịch chỉ có hiệu quả một phần và làm trầm trọng thêm các thách thức kinh tế. Báo cáo ủng hộ sự kết hợp giữa các chính sách tài khóa, tiền tệ và quy định để giải quyết lạm phát, bao gồm các nỗ lực kiềm chế các hoạt động chống cạnh tranh và giảm sự tập trung của doanh nghiệp.
- Thực hiện cải cách nợ toàn diện.UNCTAD đề xuất cải cách trong toàn bộ chu kỳ nợ để giảm thiểu rủi ro và tình trạng dễ bị tổn thương ở các nước đang phát triển.
- Đa dạng hóa nền kinh tế.Giải quyết bất bình đẳng và tăng trưởng thất nghiệp đòi hỏi các chính sách công nghiệp thúc đẩy đa dạng hóa ngoài sản xuất và xem xét các thay đổi về môi trường, tài chính và công nghệ.
- Thúc đẩy thương mại và hội nhập khu vực. Tận dụng các thỏa thuận như Hiệp định thương mại tự do lục địa châu Phi (AfCFTA) và Cộng đồng kinh tế ASEAN có thể giúp các nước đang phát triển xây dựng nền kinh tế có khả năng phục hồi tốt hơn.
- Ưu tiên các công nghệ bổ sung cho lao động.Khuyến khích các công ty đầu tư vào các công nghệ nâng cao năng suất mà không thay thế người lao động, đặc biệt là trong các ngành kỹ năng thấp.
Một lời kêu gọi hành động
Báo cáo Thương mại và Phát triển năm 2024 cảnh báo rằng nếu không có hành động mạnh mẽ, khoảng cách giữa các quốc gia giàu và nghèo sẽ tiếp tục gia tăng, làm trầm trọng thêm bất bình đẳng toàn cầu, gia tăng bất ổn xã hội và khiến cuộc chiến chống biến đổi khí hậu trở nên khó khăn hơn.
Các nước đang phát triển cần sự hỗ trợ toàn cầu để vượt qua những thách thức này, nhưng họ cũng phải đi đầu trong việc đa dạng hóa nền kinh tế, áp dụng các công nghệ mới và xây dựng khả năng phục hồi trước những rủi ro kinh tế, xã hội và môi trường ngày càng gia tăng.
Các nhà lãnh đạo toàn cầu không thể bỏ lỡ cơ hội này để suy nghĩ lại và định hình lại nền kinh tế thế giới hướng tới một tương lai công bằng và bền vững hơn.
Phạm Hạnh (dịch)